Aan de slag met sociale cohesie in het klaslokaal

Gert-Jan Veerman

Lector Samen Divers bij Christelijke Hogeschool Ede

Geplaatst op 2 mei 2022

Sterke ik-gerichtheid en toenemende diversiteit leiden niet alleen tot spanningen in de maatschappij, maar ook in het klaslokaal. Leerlingen met verschillende achtergronden hebben soms amper contact met elkaar of voelen zich zelfs buiten de groep vallen. Leerkrachten vragen zich af hoe ze de sociale cohesie in hun klas kunnen versterken. Deze eerste bijdrage gaat daarop in. De tweede behandelt de vraag: in welke mate mag het streven naar groepssaamhorigheid ten koste gaan van de opvattingen van individuele leerlingen?

In onze huidige samenleving gaat het steeds minder om de vraag wat wij met elkaar ergens aan hebben, maar om wat ík eraan heb. Dit gaat samen met het zoeken naar bevestiging van de eigen opvattingen en -helaas- niet met het in gesprek gaan met mensen met andere overtuigingen (Den Ridder, et al., 2021).

De verbondenheid tussen leerlingen, ouders en leraren staat hierdoor steeds vaker onder druk.

Zeker in situaties van diversiteit. Veel partijen willen wel op zoek gaan naar (sociale) cohesie, maar hoe?
Over de vraag wat sociale cohesie is, bestaat inmiddels weinig discussie meer. Onderzoekers stellen bijna allemaal dat het daarbij gaat om de kwaliteit van saamhorigheid (Veerman & Denessen, 2021). Maar wat maakt een klas dan cohesief en hoe valt dat cohesieve te versterken? Hierover bestaan diverse ideeën.

Leraren leggen vooral de nadruk op relaties tussen henzelf en individuele leerlingen en proberen die, wanneer ze onder druk staan, positief te verbeteren (Mesman & Volman, 2021). Sociale cohesie gaat echter over meer. In een cohesieve klas zijn volgens diverse studies leerlingen met elkaar verbonden door

de kwaliteit van hun relaties;
door hun gevoelens ten opzichte van de groep en
door wat ze voor elkaar overhebben.

Drie dimensies

De drie aspecten van cohesie zijn afkomstig uit een overzichtsstudie naar sociale cohesie in het onderwijs (Veerman & Denessen, 2021). In navolging van de driedeling van Schiefer en Van der Noll (2017) deelt deze studie ook in het onderwijs sociale cohesie op in drie dimensies: (1) sociale relaties, (2) identificatie en (3) gerichtheid op de gemeenschap. Figuur 1 vat de drie dimensies en de onderliggende aspecten samen.

Figuur 1
Multidimensionaal model van sociale cohesie
Noot. Overgenomen uit Samen divers. Versterken van sociale cohesie in het onderwijs, door G.-J.M. Veerman, 2020, p. 14. Christelijke Hogeschool Ede.

De dimensie sociale relaties heeft allereerst te maken met het bestaan van sociale netwerken in de klas. Als er goed op dat aspect wordt gescoord, worden er geen leerlingen uitgesloten. Leerlingen geven aan elkaar aardig te vinden. Bij de aspecten sociale netwerken en tolerantie hebben leerlingen ook contact met leerlingen die andere kenmerken hebben dan zijzelf. Er is dus geen sprake van vaste groepsvorming op basis van bijvoorbeeld etniciteit. Leerlingen met verschillende etnische achtergrond hebben contact met elkaar. Daarnaast tonen ze interesse in opvattingen die anders zijn dan hun eigen opvattingen.

Bij vertrouwen en participatie als aspecten van sociale cohesie gaat het erom dat leerlingen vertrouwen in elkaar hebben en actief meedoen aan groepsactiviteiten.

De dimensie identificatie gaat over de mate waarin leerlingen aangeven dat ze erbij horen en trots zijn op hun klas. Deze identificatie kan betrekking hebben op subgroepen, de klas en de school en al die vormen van identificatie kunnen gelijktijdig plaatsvinden.

De dimensie gerichtheid op de gemeenschap heeft te maken met het nakomen van (groeps)regels en met het solidair handelen overeenkomstig die regels. In een cohesieve klas ervaren de leerlingen de regels als eerlijk. Daarnaast hebben ze veel voor elkaar over. Als er hulp nodig is, dan zijn de leerlingen bereid om elkaar te helpen.

Sociale cohesie in beeld

Omdat sociale cohesie dus meerdere dimensies en aspecten kent, is het voor leraren complex om het concept volledig op het netvlies te krijgen. Om leraren te ondersteunen is er daarom een quickscan ontwikkeld (Hoogeveen et al., 2021).

Deze quickscan geeft een beeld van de mate waarin leerlingen de verschillende aspecten van sociale cohesie ervaren.

Leerlingen reageren daarbij op stellingen als: ‘In deze klas vind ik iedereen aardig.’ De antwoorden worden vertaald in profielen van de sociale cohesie in de klas.

Figuur 2
Profiel sociale cohesie van één van de klassen van een multiculturele school
Noot. Overgenomen uit Gelijke kansen voor een diverse jeugd. Resultaten van drie jaar onderzoek., door J. Mesman en M. Volman, 2021, p. 10, Nationale Wetenschapsagenda.

Het gebruik van de quickscan levert unieke profielen van klassen op. Neem figuur 2: het toont de scores van leerlingen op de verschillende dimensies en aspecten. Wanneer een klas op het ene aspect hoog scoort, dan hoeft dit op een ander aspect nog niet het geval te zijn. Er zijn klassen waarbij bijna alle leerlingen actief meedoen, maar waarin leerlingen elkaar onaardig vinden en er sprake is van subgroepen die elkaar uitsluiten. Observaties in deze klassen laten zien dat sociale cohesie fluïde is. Anders gezegd: de kwaliteit van sociale relaties verschilt per periode en situatie. Tijdens de ene les kan de sociale cohesie er heel anders uitzien dan tijdens een andere les (Mesman & Volman, 2021).

Voortgezet onderwijs

Onderzoek in het voortgezet onderwijs geeft aanwijzingen dat leraren sociale cohesie kunnen versterken (Mesman & Volman, 2021). Bijvoorbeeld door het leggen van specifieke accenten tijdens excursies en door het stimuleren van fysieke veiligheid. Leerlingen geven aan dat uitjes met een nadruk op groepsvorming belangrijk zijn voor de onderlinge verbondenheid. Ook het bieden van fysieke veiligheid tijdens pauzes versterkt volgens leerlingen het gevoel van verbondenheid met de school.

Het versterken van sociale cohesie vraagt om inzicht in de manier waarop leerlingen sociale cohesie op de verschillende dimensies beleven. Dat inzicht is te verkrijgen door middel van metingen, maar ook door spellen.

Leerlingen uit het tweede jaar van het voortgezet onderwijs, mentoren en een team van onderwijsontwikkelaars hebben daarvoor een serious game ontwikkeld. Tijdens deze serious game werkt de klas aan een gezamenlijke uitdaging; de leerlingen krijgen dankzij samenwerkingsopdrachten inzicht in de sociale cohesie binnen hun klas. Dit spel biedt niet alleen hun leerlingen, maar ook hun leraren inzicht in de volle breedte van het begrip sociale cohesie, omdat het is gebaseerd op alle drie dimensies van het concept (Hoogeveen et al., 2021).

Basisonderwijs

Sinds 2021 moeten zowel het voorgezet onderwijs als het basisonderwijs werken aan het versterken van sociale cohesie.

Die verplichting staat in de wet burgerschapsonderwijs. Het basisonderwijs kan helaas nog niet gebruikmaken van meetinstrumenten rond sociale cohesie en van concrete activiteiten om haar te versterken. Er zijn wel onderzoeksteams van leraren, studenten en hbo-docenten bezig met onderzoek naar dit thema (Veerman, 2020). Het is daarbij de vraag in hoeverre de meetinstrumenten en voorbeelden van activiteiten uit het voorgezet onderwijs vertaald kunnen worden naar het basisonderwijs.

Versterken vanuit kernwaarden

De wettelijke verplichting om sociale cohesie te versterken roept vragen op. Bijvoorbeeld: kan sociale cohesie in alle situaties worden bereikt? En is sociale cohesie altijd wenselijk of kan er ook sprake zijn van te veel sociale cohesie? Dergelijke normatieve vragen zijn belangrijk om te stellen vóórdat onderwijsteams actief starten met het versterken van sociale cohesie. Net zoals de zeer belangrijke vraag: hoe raken de verschillende aspecten van sociale cohesie de kernwaarden van de school (Veerman, 2020)? Als die laatste vraag is beantwoord, kunnen leraren vanuit hún kernwaarden met eigen, duurzame invullingen van het werken aan sociale cohesie in hún context komen.

Geraadpleegde literatuur

Den Ridder, J., Vermeij, L., Maslowski, R., & Van ‘t Hul, L. (2021). Burgerperspectieven 2021/4. Sociaal en Cultureel Planbureau.
Hoogeveen, K., Lohman, J., Roggeveen, B., & Broekman, S. (2021). Aan de slag met sociale cohesie in het voortgezet onderwijs. Een thermometer en een serious game. Handleiding voor scholen. Sardes.
Mesman, J. & Volman, M. (2021). Gelijke kansen voor een diverse jeugd. Resultaten van drie jaar onderzoek. Nationale Wetenschapsagenda.
Schiefer, D., & Van der Noll, J. (2017). The essentials of social cohesion: A literature review. Social Indicators Research, 132(2), 579–603.
Veerman, G.-J.M (2020). Samen Divers. Versterken van sociale cohesie in het onderwijs. (Lectorale rede). Christelijke Hogeschool Ede.
Veerman G.-J.M., & Denessen, E.J.P.G. (2021). Social cohesion in schools: A non-systematic review of its conceptualization and instruments. Cogent Education, 8, 1940633.