Na zijn overlijden op tweede kerstdag 2021 werd de Zuid-Afrikaanse aartsbisschop Desmond Tutu in de meeste media bewierookt voor zijn strijdbare houding ten tijde van het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime, en voor zijn verzoenende rol bij de overgang naar een democratisch bestel in de regenboognatie.
In weerwil van die lovende woorden, bliezen pro-Israëlische mediakanalen nieuw leven in een oude beschuldiging tegen Tutu van jodenhaat. Wereldwijd kwam een machinerie op gang van pro-zionistische groepen die de lofbetuigingen aan de anti-apartheidsactivist counterden en hem als Jodenhater door het slijk haalden.
De teneur was dat Tutu’s heftige kritiek op de Israëlische bezetting van Palestijnse gebieden disproportioneel is, en haar wortels heeft in een christelijk anti-judaïsme. De laster tegen Tutu verspreidde zich eind 2021 als een lopend vuurtje over het wereldwijde web. Pro-Israëlische nieuwssites en socialemediakanalen namen berichten met beschuldigingen tegen Tutu gretig van elkaar over.
Door critici van Israël als antisemieten en jodenhaters af te schilderen, proberen pro-Israëlische activisten de toon te bepalen in het internationale debat. Elke kritiek op Israël kan op die manier weggezet worden als antisemitisch.
Spilfiguur Dershowitz
De smeercampagne tegen Tutu was niet nieuw. Hij kwam de afgelopen decennia regelmatig onder vuur als hevig criticus van Israël, dat hij omschreef als een apartheidsregime.
Voormalig hoogleraar aan Harvard en publicist Alan Dershowitz fungeert als spilfiguur in de lastercampagne tegen Tutu. Hij probeert Tutu al jarenlang in diskrediet te brengen.
Diezelfde Dershowitz verwierf internationale bekendheid doordat hij zijn diensten als raadsman verleende aan zedendelinquenten Jeffrey Epstein en Harvey Weinstein, en begin 2020 aan toenmalig Amerikaans president Donald Trump, die hij verdedigde tijdens de eerste afzettingsprocedure in de Amerikaanse Senaat.
Toen de lastercampagne tegen Tutu enigszins was gaan liggen, paste de voormalige Israëlische VN-ambassadeur Danny Danon dezelfde beproefde tactiek toe. Hij zette de bekende actrice Emma Watson in een tweet weg als antisemiet, nadat ze op haar Instagram-account uiting had gegeven aan haar steun voor de Palestijnse zaak.
Watson deelde met haar 64 miljoen volgers een bericht met de tekst 'Solidarity is a verb’ (solidariteit is een werkwoord) tegen een achtergrond van Palestijnse vlaggen. Blijkbaar is dat voldoende om als antisemiet bestempeld te worden.
Waar Doorbraak de mosterd haalt
Nadat de lastercampagne zich op gang trok in Engelstalige media, bij pro-Israëlische publicisten, op propagandasites en op sociale media, lieten ook twee Vlaamse online nieuwskanalen – Doorbraak en Joods Actueel - zich niet onbetuigd.
Op Doorbraak verscheen een analyse van de Nederlandse medewerker Alexander van der Meer, die voor de rechtse nieuwssite als columnist wekelijks zijn licht laat schijnen over onderwerpen als de klimaatcrisis, de coronacrisis, en het woke- en genderdebat, islam en migratie. Daags na de uitvaartplechtigheid voor Tutu in de Kathedraal van Sint-George in Kaapstad publiceerde Van der Meer een stuk onder de kop Desmond Tutu: een reus op lemen voeten?.
Die titel bevat dezelfde beeldspraak die de Britse publicist Melanie Phillips hanteert in haar stuk The airbrushed feet of clay van 28 december 2021 op Substack. Een bericht dat massaal door verschillende pro-Israëlische sites werd overgenomen.
Van der Meers bijdrage op Doorbraak is een weinig creatieve bewerking van het stuk van Phillips. De Britse is een rechtse hardliner die in opspraak kwam met islamofobe uitspraken en complottheorieën. Ze trekt al jaren van leer tegen organisaties en personen die zich verzetten tegen de Israëlische bezetting van Palestijnse gebieden.
Phillips doet op haar beurt een beroep op een tekst van Dershowitz op de site van de extreemrechtse denktank Gatestone Institute, waarin de advocaat reeds in 2011 dezelfde beschuldigingen ten aanzien van Tutu uitte.
Gatestone Institute, dat ervoor bekend staat samenzweringstheorieën te verspreiden over onder meer de "geplande islamisering van Europa", biedt een forum aan uitgesproken islamofobe stemmen. Zoals de historicus Daniel Pipes, de Britse complotdenker Bat Ye'or en de Nederlandse extreemrechtse politicus Geert Wilders (PVV). Die laatste maakte in 2016 op kosten van Gatestone een reis naar de VS.
Loze beschuldigingen
Het artikel op Doorbraak beschuldigt Tutu ervan dat hij “het Joodse volk expliciet heeft gedemoniseerd”. Dat zou de voormalige aartsbisschop gedaan hebben door "consequent over Joden te spreken als hij Israëliërs bedoelde".
Deze bewering blijkt niet op bronnenmateriaal gebaseerd, aangezien Tutu in verschilende van zijn teksten en interviews wel degelijk een onderscheid maakte. Alleen al in een opiniestuk uit 2014 in de Israëlische krant Haaretz, waarin de winnaar van de Nobelvredesprijs oproept tot een boycot van Israël, lezen we :
Wij verzetten ons tegen het onrecht van de illegale bezetting van Palestina. Wij zijn tegen het willekeurig doden in Gaza. Wij zijn tegen de vernederingen die Palestijnen moeten ondergaan bij checkpoints en wegversperringen. Wij zijn tegen het geweld dat door alle partijen wordt gepleegd. Maar we zijn niet tegen Joden.
"Tutu's uitspraken over de apartheid in Israël zijn niet antisemitisch", zegt Geert Vervaele, die lid is van de werkgroep Israël-Palestina van Pax Christi Vlaanderen en daarnaast ook vrijwilliger bij Broederlijk Delen.
“Mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch bracht in april 2021 een rapport uit waaruit blijkt dat de beleidsdaden van de staat Israël wel degelijk vallen onder de bepalingen van apartheid en vervolging in het Statuut van Rome inzake het Internationaal Strafhof (1998, van kracht in 2002) en het Apartheidsverdrag (1973). Beide internationale verdragen definiëren deze begrippen, en bestempelen ze als twee van de grootste misdaden tegen de menselijkheid."
'Een opinie'
Apache vroeg aan Doorbraak-hoofdredacteur Pieter Bauwens of hij achter het stuk van Van der Meer staat, aangezien het de status van ‘analyse’ kreeg. Bauwens laat weten dat Van der Meer geen lid is van de redactie. “Wat Van der Meer schrijft, is een analyse van een columnist, en wat die schrijft is voor eigen rekening. Door de specifieke geschiedenis van Doorbraak is er een wildgroei aan secties ontstaan. De eindredactie heeft in dit geval beslist dat dit een analyse is”, zegt Bauwens.
Bauwens geeft toe dat secties als ‘analyse’, ‘opinie’ en 'commentaar’ op Doorbraak te veel dooreenlopen. “We zijn gegroeid vanuit een opiniesite en hebben een jaar geleden ervoor geopteerd om meer in zetten op journalistiek werk. Door onze historiek zijn er onduidelijke categorieën op onze site ontstaan, en we werken daaraan”.
Op een vraag naar de inhoudelijke teneur en de argumentatie van Van der Meer wil hoofdredacteur Bauwens niet ingaan. “We hebben niet de gewoonte opinies te weigeren, al is ook dat al gebeurd. Ik heb evenmin de gewoonte om mij te distantiëren van een opinie op onze site. Van der Meer verwerkt feiten in zijn stukken en mag zijn twijfels uiten. Over Moeder Teresa bestaan ook tegengestelde meningen. Moet je die daarom doodzwijgen?”
Inspiratie bij een Trumpzender
Nog een stap verder dan Doorbraak ging Joods Actueel, dat zichzelf omschrijft als een onafhankelijk nieuwsmedium, en “nieuws, duiding en achtergrond brengt over de belangrijkste gebeurtenissen op Joods vlak”.
In zijn online editie van 7 januari 2021 plaatste het in de sectie 'buitenland' een artikel onder de kop 'De meest invloedrijke antisemiet van onze tijd', Desmond Tutu overleden. Het artikel is een (slordige) vertaling van een interview met alweer Dershowitz op het extreemrechtse nieuwskanaal Newsmax, met een link bij het artikel die naar het filmpje leidt.
Newsmax positioneert zich als tv-kanaal aan de extreme rechterzijde in het medialandschap in de VS, en is daarmee nog radicaler dan Fox News. Het doet expliciet dienst als de spreekbuis van Donald Trump en zijn getrouwen, en verspreidde mee de theorie dat Joe Biden de verkiezingen heeft ‘gestolen’ door fraude.
Ook op Fox News kreeg Dershowitz overigens een vrijgeleide om te beweren dat Tutu een rabiate antisemiet is, al ging hij op Newsmax nog meer met de voeten vooruit. Daar kon hij onder het instemmend geknik van de interviewer zeggen dat “er een speciale plaats in de hel is voor mensen als Tutu, die hun bekendheid gebruiken om antisemitisme te promoten”.
Joods Actueel reageerde niet op onze vragen over het artikel.
N-VA-kamerlid Michael Freilich, die tot hij zich verkiesbaar stelde werkzaam was als hoofdredacteur bij Joods Actueel, deelde het stuk (dat dus de facto een overname was van Newsmax) via zijn Twitteraccount, maar verwijderde de tweet intussen.
Vlaams Parlementslid Sam Van Rooy (Vlaams Belang) deelde het artikel van Doorbraak in een eveneens verwijderde tweet, echter niet zonder nog een schepje bovenop de tweet van Doorbraak te doen. Terwijl Doorbraak het artikel op Twitter plaatste met het bijschrift "Er zit een vlek aan de grote Desmond Tutu: hij was een antisemiet", voegde Van Rooy daar nog aan toe: "Vlekje'? Desmond Tutu was gewoon een gore antisemiet. #leestip".
Op 26 januari lanceert Pax Christi het boek Ik weiger te haten. De mechanismen die het antisemitisme veroorzaken en in stand houden van godsdienstwetenschapper Geert Vervaele.
In de publicatie besteedt Vervaele, die ook leraar godsdienst is, aandacht aan de krimpende ruimte die overblijft voor legitieme kritiek op het beleid van Israël, binnen de mechanismen die antisemitisme vandaag veroorzaken en in stand houden.
Pax Christi Vlaanderen reageerde vorige week fel op de beschuldigingen tegen Tutu in Doorbraak en Joods Actueel. De katholieke vredesbeweging zegt dat "antisemitisme ideologisch en politiek wordt misbruikt om de ruimte voor kritiek op Israël in te perken en mensen die deze kritiek uiten te beschadigen".
Beschuldiging van christelijk anti-judaïsme
Het stuk op Doorbraak waagt zich in navolging van andere anti-Tutustukken op het terrein van de theologie en zegt dat “het erop lijkt dat Tutu’s afkeer van Joden een theologische achtergrond had”. Volgens Doorbraak was Tutu “nauw betrokken bij een stroming die in de Anglicaanse kerk floreert, het ‘supersessionisme’", die “de relatie tussen de Anglicaanse kerk en de Joden behoorlijk verziekt”.
Diezelfde aantijging van supersessionisme (ook wel ‘vervangingstheologie’ genoemd) vinden we terug in een bijdrage gepubliceerd op Brabosh, de propagandasite van de Vlaamse Vrienden van Israël. Het artikel is van de New Yorkse rabbijn Jeremy Rosen, die gedurende de jaren 90 in België verbleef en actief was in Antwerpen en Brussel.
Godsdienstwetenschapper Vervaele noemt ook deze beschuldiging vals. “Het supersessionisme, dat in de rooms-katholieke Kerk zijn parallel kende in de substitutietheorie, stelt dat het christendom in de plaats gekomen is van het jodendom en dat het Nieuwe Verbond in Christus het Oude Verbond tussen God en het Joodse Volk heeft tenietgedaan. Deze theologische opvatting is echter definitief begraven nadat de joods-christelijke dialoog in de tweede helft van de vorige eeuw tot stand kwam. Ook al leeft de opvatting nog bij sommige hedendaagse christelijke stromingen, deze kan in geen geval Desmond Tutu worden aangewreven."
Tutu’s tegenstanders hebben het in het bijzonder op hem gemunt omdat hij het ereambt van internationale beschermheer van het internationaal theologisch centrum Sabeel in Oost-Jeruzalem heeft waargenomen.
Sabeel is een oecumenisch (en dus geen Anglicaans) initiatief dat sinds de Eerste Intifada (1987-1989), de volksopstand van de Palestijnen tegen de Israëlische bezetting, een kritisch christelijk antwoord wil bieden op het Israëlisch-Palestijnse conflict, met een bevrijdingstheologie van Palestijnse theologen.
Boycot, desinvesteringen, sancties
Tutu maakte er zelf nooit een geheim van dat een boycot, desinvesteringen en sancties (BDS) adequate middelen zijn om druk uit te oefenen op staten met een apartheidssysteem, zoals destijds Zuid-Afrika, en vandaag Israël (en de bezette gebieden). Het was volgens de aartsbisschop net deze tactiek die er mee heeft toe bijgedragen dat het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime op de knieën werd gedwongen.
Volgens Tutu heeft de tactiek van BDS er mee toe bijgedragen dat het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime op de knieën werd gedwongen
Desmond Tutu behoorde in Zuid-Afrika tot de eerste activisten die vanaf de jaren 70 van vorige eeuw pleitten voor een boycot van Zuid-Afrikaanse goederen. Die strijd bleek succesvol toen in de late jaren 80 Westerse regeringen, bedrijven, banken en universiteiten hun handelsbetrekkingen en investeringen in Zuid-Afrika opschortten.
“Ook bedrijven begrepen dat ze, door bij te dragen aan de Zuid-Afrikaanse economie, bijdroegen aan de instandhouding van een onrechtvaardige status quo”, schrijft Tutu in het eerder vermelde artikel in Haaretz uit 2014, dat de linkse Israëlische krant ter gelegenheid van het overlijden van Tutu opnieuw publiceerde.
Toen de waarde van de Zuid-Afrikaanse Rand aan het eind van de jaren 80 sterk daalde, met grote gevolgen voor alle economische sectoren, droeg dit ertoe bij dat de ‘blanke’ minderheidsregering van Frederik Willem de Klerk zware toegevingen moest doen tijdens de onderhandelingen met het Afrikaans Nationaal Congres (ANC) en andere betrokken partijen.
In die context schaarde de South African Council of Churches (SACC), die met onder meer Tutu als leider een belangrijke rol speelde in de strijd tegen de apartheid in Zuid-Afrika, zich in mei 2005 achter een academische en culturele boycot van Israël.
BDS, zoals de tactiek nu wordt afgekort, ligt in het geval van Israël onder vuur, net omdat Israël en zijn medestanders dit soms met succes als antisemitisch framen. In zijn reactie verwijst Pax Christi naar een arrest in de zaak-Baldassi (11 juni 2020) waarin het Europees Hof voor de Rechten van de Mens oordeelt dat BDS een legitieme vorm is van vrijheid van politieke meningsuiting en een vreedzame vorm van geweldloos protest tegen het onrecht van de bezetting.
Criminalisering van kritiek
In een gezamenlijk essay voor Apache Magazine schreven Ludo Abicht en Brigitte Herremans vorig jaar over de sluipende tendens om kritiek op Israël te criminaliseren en om critici verdacht te maken als antisemiet.
Abicht en Herremans, die in 2019 zelf het slachtoffer was van een haatcampagne van pro-Israëlische groepen, tonen in het stuk aan hoe nefast het is wanneer kritiek op Israël wordt gelijkgesteld met antisemitisme en wanneer de beschuldiging van antisemitisme wordt geïnstrumentaliseerd om de staat Israël te verdedigen. Het gevaar is dan “groot dat de publieke opinie het echte antisemitisme niet ernstig neemt, of zelfs niet meer ziet”.
Afgezien daarvan is het verontrustend dat de desinformatie van haatspuiers als Dershowitz en consorten op extreemrechtse sites als het Gatestone Institute en op Trumpistische propagandakanalen als Newsmax, haar weg vindt naar Nederlandstalige mediakanalen. En dat zonder enige kanttekening bij de hoogst twijfelachtige argumentaties en beweringen.
