Geestelijk hamsteren? Doe het niet

Voetbalcoach Joachim Löw denkt dat de natuur ons iets wil vertellen met het coronavirus. Evangelisch voorman Henk Stoorvogel noemt het een „noodzakelijke druk op de resetknop”. Hoogleraar Ewald Engelen roept in De Groene Amsterdammer op de crisis als een kans te beschouwen om ons economische systeem te herzien. „Never waste a good crisis.”

Ze waren niet de enigen. Het regende de afgelopen dagen zalvend duidende teksten in tijdlijnen en appgroepen. Intussen krijgt de creatieve sector van iedereen en zijn moeder opgewekt te horen: „Shakespeare schreef tijdens de pestepidemie zijn King Lear!” (Dat Shakespeare niet werd geplaagd door gezellig appende juffen die je ieder uur oproepen het thuisonderwijs aan het nageslacht niet te verzaken, laten deze omdenkers meestal onvermeld.)

De manier waarop veel Nederlanders in sneltreinvaart alle stadia van rouw hebben doorlopen, is voer voor psychologen. In minder dan een week gingen we van ontkenning naar acceptatie.

Nu ben ik de laatste om een ander het recht te ontzeggen op eigen wijze zin te vinden in de huidige chaos. En ben ik de eerste om initiatieven als het sturen van kaartjes naar eenzame ouderen zonder reserves te omarmen. Maar ik vraag me wel af: slaan we niet wat stappen over in ons verwerkingsproces?

Zeker, de drang naar duiding lijkt een zinnige collectieve coping-strategie die ons ongetwijfeld voor even van dienst zal zijn. Op een dieper niveau kun je er ook de weerklank in horen van oeroude mythen. Dat alleen uit chaos iets nieuws kan ontstaan. Dat alleen een periodieke wassende vloed ons zal leren. Dat er eerst lijden moet zijn voor er verlossing kan plaatsvinden.

Ieder ziet zijn wereldbeeld bevestigd

Van dominee tot hoogleraar, van voetbalcoach tot politicus: iedereen ziet zijn wereldbeeld dezer dagen in de wereldgeschiedenis bevestigd en politiseert zo het virus langs de ideologische lijnen die bij hem of haar passen. Het idee dat hier een hogere orde aan het werk is en dat ons weinig anders rest dan hierin te berusten, lijkt intussen bij zowel gelovigen als ongelovigen te hebben postgevat.

Juist als iemand die is opgegroeid in de evangelisch-protestantse zuil ken ik de valkuil van dit soort redeneringen. Het doet me denken aan gelovigen die je bij een ziekte op het hart drukken dat alles vást met een Reden gebeurt. Of dat je het nu misschien nog niet helemaal ziet, maar dat God – of het lot – alles uiteindelijk ten goede kan keren. Dat God, of het lot, meestal met kromme stokken recht slaat.

Waar bestaat die valkuil precies uit?

Lees ook socioloog Heinz Bude:

Er bestaat zoiets als geestelijk hamsteren. Dat je als het ware té snel té veel duiding inslaat om je te wapenen tegen de rampspoed. En zodoende diegenen dreigt te vergeten die niet direct online vreugdevuren ontsteken in het zicht van de aanstaande loutering. Diegenen bijvoorbeeld, wier leven al een chaos wás. Die op de wachtlijst stonden bijvoorbeeld, voor een opname in een GGZ-instelling en nu te horen krijgen dat deze deur voor hen nog even gesloten blijft. Die ook vóór Covid-19 Nederland bereikte al van de bijstand – of minder – moesten rondkomen. Die niet in landen leven waarvan leiders niet alleen kunnen beloven niemand in de steek te laten, maar ook nog eens genoeg op de bank hebben staan om die belofte gestand te doen.

Op Lesbos zien vluchtelingen hun hoop verbleken

En dan zwijg ik nog over de 2.500 op Lesbos verzamelde migranten, die ook zonder coronacrisis al nauwelijks tot de agenda’s van de machthebbers van het continent waar zij hun hoop op hadden gevestigd wisten te reiken. En die nu ook hun laatste hoop zien verbleken.

Maar behalve ongepast voorbarig zijn deze quasireligieuze bezweringsformules ook onverstandig. Want net als bij het hamsteren van boodschappen dreigt bij geestelijk hamsteren het gevaar van lege schappen. Dat je uiteindelijk, als de nood écht aan de man komt, niet meer voort kunt met het vergezicht van een gezuiverde wereld na de ramp. Dat je alle levensmoed als het ware al hebt opgebruikt tegen de tijd dat je ontdekt dat jouw post-apocalyptische visioenen toch geen werkelijkheid worden.

Welk ingestort systeem is vervangen door een beter?

Want wie kan zich een voorbeeld heugen van een systeem dat compleet instortte om vervolgens door een beter systeem vervangen te worden? Op de lege schappen aan het einde van de Sovjet-Unie volgde toch vooral het grote graaien van de oligarchen. Of, zoals ik eens op een restje Berlijnse muur geschreven zag staan: „Alles wird besser, aber nichts wird gut.”

Natuurlijk is het niet uitgesloten dat de coronacrisis ons noodgedwongen naar andere keuzes leidt. Maar net zo min valt uit te sluiten dat de grote ondernemingen die de winnaars van het huidige economische systeem zijn, het pleit om het post-coronatijdperk zullen winnen. Of dat radicaal rechts het coronavirus met succes als opkontje gebruikt om haar electorale opmars verder voort te zetten. De eerste commentatoren ter rechterzijde stonden al klaar om bij foto’s van shoppende moslims het commentaar ‘superverspreiders’ te plaatsen.

Een al te hartelijk welkom voor dit virus als brenger van een nieuwe orde lijkt me dan ook te veel en te vroeg.

De gretigheid om uit dit alles tóch iets moois te halen, begrijp ik volkomen. Maar, om de peetzoon van die eerder genoemde King Lear aan te halen: „We moeten het gewicht van deze verdrietige tijd gehoorzamen.”

De coronacrisis is vooralsnog géén kans. Of wacht, misschien toch: het is een kans om er in alle bescheidenheid even het zwijgen toe te doen. Om in het zicht van een onwerkelijk Pasen, eerst luidkeels Erbarme Dich te roepen voor we het Hosanna aanheffen. Pasen begint met Goede Vrijdag.