Met gedeeltelijke mobilisatie wordt angst van Russen werkelijkheid

Het is de grootste vrees van miljoenen Russen: dat de Russische president Vladimir Poetin hun zoons, vaders en zelfs opa’s massaal naar het Oekraïense front zal jagen om daar te redden wat er te redden valt. In plaats daarvan kondigde Poetin woensdagochtend in een televisietoespraak een „gedeeltelijke mobilisatie” aan. De aankondiging volgde op een dag vol tegenstrijdige berichten, waarin er een nieuwe wet op mobilisatie werd ingevoerd en de president het volk eerst wel, en toen niet zou toespreken.

In Rusland is al maanden een ‘verborgen’ mobilisatie in gang, waarbij Russen jong en oud, vrijwillig of onder dwang en niet zelden onvoldoende getraind, aan het front belanden. Maar sinds het Russische leger de afgelopen weken in de Donbas pijnlijke nederlagen leed, zwol de roep om een algehele militaire mobilisatie onder de ‘haviken’ in het Kremlin steeds verder aan.

Tot op het laatste moment hield het Kremlin voet bij stuk: een mobilisatie is niet aan de orde. „Een algehele mobilisatie zal er niet komen”, zei Andrej Kartapolov, voorzitter van het parlementaire defensiecomité dinsdagavond laat nog.

Woensdag kondigde Poetin dan toch een ‘gedeeltelijke’ mobilisatie aan van de twee miljoen reservisten die het land officieel telt. Volgens minister Sergej Sjoigoe (Defensie) worden er in eerste instantie 300.000 reservisten opgeroepen. Dat betekent een serieuze wending aan het noodlijdende Russische front, maar ook in Rusland zelf, waar de oorlogswerkelijkheid dankzij de propaganda en de militaire censuur tot nog toe nog niet tot iedereen is doorgedrongen.

Dinsdag al nam de Doema, het Russische parlement, plotseling versneld een wet aan die straffen voor een groot aantal vergrijpen instelt, waaronder desertie, het niet opvolgen van orders (‘insubordinatie’) en het veroorzaken van schade aan militaire eigendommen. Voor extra paniek zorgde de mededeling dat dergelijke vergrijpen, begaan tijdens een ‘mobilisatie’, een ‘oorlogsperiode’ of een ‘staat van beleg’, per direct als verzwarende omstandigheden zullen gelden.

Op het ‘verlaten van de militaire posities’ en de ‘vrijwillige overgave aan de vijand’ komt tien jaar cel te staan, op ‘plundering’ vijftien jaar, op het ‘negeren van een dienstoproep’ twee tot drie jaar gevangenisstraf.

1 Wat houdt een mobilisatie in?

Mobilisatie houdt in dat niet alleen de professionele strijdkrachten, maar grote delen van de bevolking in staat van paraatheid worden gebracht om tegen een vijand te vechten. In Oekraïne kondigde president Zelensky meteen na de Russische inval op 24 februari een algehele mobilisatie af. Om te voorkomen dat Oekraïense mannen zouden vluchten, is er sinds een half jaar een uitreisverbod van kracht.

In Rusland heeft sinds de Tweede Wereldoorlog geen mobilisatie meer plaatsgevonden. En hoewel sindsdien nieuwe wetten zijn gemaakt, blijkt de praktijk vaak anders dan bij wet is vastgelegd. Los van mogelijke problemen met de uitvoering is ook de vraag welke reactie deze vergaande maatregel uitlokt onder de toch al gestreste Russische bevolking. Eind februari zorgden door Oekraïne verspreide geruchten voor flinke paniek en een uittocht van Russische mannen in de gevechtsleeftijd.

Nu is het is weer drukker op de luchthavens – al zijn de vertrek-opties van Russen vanwege de sancties beperkt.

2 Wie wordt er naar het front gestuurd?

Een mobilisatie kan per presidentieel decreet worden afgekondigd, voor een land of een specifiek gebied. In eerste instantie worden er 300.000 van de 2 miljoen reservisten opgeroepen. In het decreet van Poetin staat dat aantal echter niet vermeld, noch een einddatum van de mobilisatie. Volgens de vooraanstaande Russische advocaat Pavel Tsjikov, directeur van mensenrechtenorganisatie Agora, vallen dienstplichtigen hier niet onder. Sowieso mogen Russen tot 27 jaar die geen militaire ervaring hebben en geen dienstoproep hebben ontvangen niet worden opgeroepen, aldus Tsjikov. De wet maakt geen onderscheid naar geslacht, en gaat uit van militaire en militair-medische ervaring. Ook vrouwen met ervaring op het gebied van cartografie, meteorologie en andere specialismen kunnen worden opgeroepen.

Maar als eerste zijn burgers aan de beurt die onlangs een militaire training hebben doorlopen, aldus Poetin. Zij zullen de status krijgen van soldaat met een dienstcontract, en worden betaald naar opleiding en ervaring. Uitgezonderd zijn reservisten die vanwege hun leeftijd of zwakke gezondheid niet kunnen deelnemen aan gevechtshandelingen. Er zijn leeftijdsgrenzen voor verschillende rangen. In eerste instantie worden personen tot 35 jaar gemobiliseerd, daarna loopt de leeftijd op naar rang.

Hoe de rekrutering de komende dagen in de praktijk zal verlopen, moet nog blijken. Volgens advocaat Tsjikov heeft de politie het recht om weigeraars op te sporen door middel van huiszoekingen en opsporingsbevelen. In Moskou waren woensdag overal politie en veiligheidsdiensten te zien, ook om eventueel protest te smoren. Artsen werden naar verluidt overspoeld met opdrachten om gezondheidsbriefjes uit te schrijven, die voor de mobilisatie nodig zijn. Bij de opsporing kunnen werkgevers ingezet worden. Weigeraars kunnen een boete krijgen, maar met de nieuwe wet van dinsdag kunnen ze ook mogelijk worden vervolgd.

Behalve de algemene wetswijzigingen van dinsdag zijn er volgens Tsjikov ook wijzigingen ingevoerd die het juristen, mensenrechtenactivisten, familieleden van soldaten en ook journalisten moeilijker maakt om rekruteringsbureaus te bezoeken, de rechten van soldaten te beschermen, of informatie naar buiten te brengen over hun situatie. Dat liet hij woensdag weten op zijn Telegram-kanaal.

De gevangen oppositieleider Aleksej Navalny riep Russen woensdag op geen gehoor te geven aan de mobilisatieoproep en de straat op te gaan. Activisten van de beweging ‘Lente’ riepen Russen op tot protest op woensdagavond in alle steden van het land.

3 Hoe vult Rusland de tekorten in het leger aan?

De vraag is hoeveel gewicht de officiële regels en wetten in werkelijkheid hebben. In Rusland is er al maanden een ‘schaduwmobilisatie’ aan de gang, waarbij de wettelijke kaders voor de militaire dienst aanzienlijk zijn opgerekt, en in sommige gevallen worden genegeerd. Al in mei werd de leeftijdsgrens voor militaire dienst flink opgerekt, om zo meer manschappen en specialisten te kunnen werven. De afgelopen maanden kregen zelfs mannen van boven de 65 jaar telefoontjes van het rekruteringsbureau. „Wij moeten het leger versterken en het Defensieministerie helpen. De opperbevelhebber doet er alles aan om de overwinning te behalen en om de effectiviteit van het leger te vergroten”, zei Doema-voorzitter Vjatsjeslav Volodin.

Ook worden er in heel Rusland vrijwilligers naar het front gelokt met beloftes van gouden bergen en kortlopende contracten onder gunstige voorwaarden. De Russische regio’s werden vanaf de zomer actief aangespoord tot de werving van vrijwilligers voor ‘patriottische bataljons’, net als staatsbedrijven die hun werknemers probeerden te verleiden tot dienst. Weigeren mag, en alternatieve dienstplicht is een wettelijk recht. Maar hoe schimmig de werving verloopt, blijkt uit verhalen van vaak nauwelijks getrainde jongens die onder dwang of valse voorwendselen in Oekraïne belandden of ineens een contract bleken te hebben getekend.

4 Welke groepen hoeven niet bang te zijn voor mobilisatie?

Uitzonderingen gelden voor mensen met een zwakke gezondheid, mantelzorgers en vaders met meer dan vier kinderen onder de zestien jaar. Gevangenen en mensen met een strafblad voor zware vergrijpen mogen evenmin worden opgeroepen. Al lijken deze regels te worden omzeild: de afgelopen weken kwamen er berichten naar buiten over gevangenen die zouden worden gerekruteerd door private huurlingen-bedrijven als Wagner.

Ook zijn verschillende cruciale beroepen vrijgesteld. Parlementariërs van de Federatieraad en de Doema hoeven ook niet bang te zijn om naar het front te worden gestuurd. Dat is een regel die tot nogal wat hilariteit en verontwaardiging leidt in Rusland. Juist in de Doema zitten veel haviken die anderen wel oproepen om te gaan vechten, maar zelf het risico niet willen nemen.

5 Wat zijn de nadelen van een mobilisatie?

Simpel: een mobilisatie is moeilijk te organiseren, ontzettend kostbaar en kan in eigen land chaos in de hand werken. Reservisten moeten immers echt gemotiveerd zijn om te gaan vechten, en het doel van hun inzet moet duidelijk zijn.

En daar gaat het in Rusland al mis. Ondanks de propagandaverhalen over enthousiaste ‘verdedigers van het Vaderland’ is de vechtbereidheid onder Russen al maanden erg laag gebleken. Tegenzin komt voort uit angst en onervarenheid, maar vooral uit een diep geworteld wantrouwen tegen de overheid. Ook Russen die de militaire operatie met overgave zeggen te steunen, staan niet te springen om hun vaders, ooms en kinderen naar het front te sturen.

Daarbij is het doel van de ‘militaire operatie’ niemand in Rusland echt duidelijk. Volgens Andrej Pertsev van nieuwssite Meduza zijn „ultra-patriottische” haviken als Ramzan Kadyrov, leider van deelrepubliek Tsjetsjenië en een vertrouweling van Poetin, bereid om alles op te geven voor een onduidelijk ideaal van een superieure Russische wereld. „Voor hen zijn de gebeurtenissen een ramp. Rusland moet gewoon winnen. Een mobilisatie is de laatste druppel voor mensen die geen hoop meer hebben. Maar het zal geen direct effect hebben. En dat weten de militaire machthebbers heel goed”, aldus Pertsev.

Ook economisch zijn de nadelen groot. Een mobilisatie, geheel of gedeeltelijk, vormt een organisatorische monsterklus die veel geld kost en maanden in beslag kan nemen. Een massa rekruten moet immers zo snel mogelijk worden verplaatst, van onderdak en een militaire uitrusting worden voorzien en dan klaargestoomd worden tot een gevechtsklaar leger. Voor dat doel moeten er enorme uitgaven worden gedaan in een economie die zucht onder sancties. Geen wonder dat er al weken de roep klinkt om een ‘economische mobilisatie‘, wat zoveel inhoudt als het herverdelen van budgetten ten gunste van de militaire industrie. Dinsdag sprak Poetin met vertegenwoordigers over de noden van het ministerie van Defensie en de omgang met de westerse sancties op militair gebied.

Met zijn mobilisatie begeeft Poetin zich volgens politiek analisten op zeer glad ijs. „Natuurlijk kan Poetin een mobilisatie afkondigen, maar het is een riskante beslissing”, vatte politiek analist Kamil Galejev de algemene stemming dinsdag op Twitter samen. „De USSR had een gigantische infrastructuur voor een totale mobilisatie, maar die is grotendeels ontmanteld in het Rusland van na de Sovjet-Unie. Mobilisatie zal naar alle waarschijnlijk vooral een politieke chaos uitlokken.”