Rouwwijzer

Wat vaststaat, is dat rouwen een zeer veeleisend proces is, zowel voor lichaam als geest.

Deze Rouwwijzer biedt handvatten bij het verwerken van rouw.

Doel

Er zijn twee heldere doelstellingen gesteld:

• Het geven van informatie en tips over alles wat met rouwverwerking te maken heeft, zoals het rouwproces, soorten rouw en het omgaan met rouw.
• Het verwijzen naar instanties en andere partijen die steun en professionele hulp kunnen bieden bij verlies van een dierbare en het rouwproces

Het rouwproces

Sommige mensen hebben soms een zeer strikte opvatting over hoe en hoe lang het rouwproces moet verlopen. Iedereen rouwt echter op zijn eigen manier, omdat ieder verlies uniek is. Er bestaat geen ‘normale’ rouw.

Fases

Volgens Prof. Dr. Manu Keirse en rouwdeskundige William Worden zijn er een aantal fases voor de rouwverwerking. Dit zijn eigenlijk vier taken van rouwarbeid. Bij een taak kan de rouwende iets actief doen, maar ook de taak neerleggen. Bovendien kunnen ook anderen helpen met het opnemen van de taak. De vier taken zijn:

1. Onder ogen zien van de werkelijkheid van het verlies

Tijdens deze taak zal de rouwende realiseren dat iemand er niet meer is en niet meer zal terugkomen. Deze taak is zwaar en kost veel tijd.

Een confrontatie met de werkelijkheid, bijvoorbeeld de aanwezigheid op het stervensmoment, het afscheid nemen van de overledene en het bespreken/vergaren van informatie over de omstandigheden van de dood zijn belangrijke elementen die kunnen helpen bij het verwerken van deze rouwtaak.

2. Ervaren van de pijn van het verlies

De tweede rouwtaak kenmerkt zich in het ervaren van de pijn van het verlies en het beseffen dat er geen weg om de pijn en het verdriet heen is. De rouwende zal daarom recht door de pijn heen moeten gaan en de pijn moeten voelen. Anders zal men merken dat de pijn omtrent het verlies op een later moment terugkomt.

Belangrijk is dat men niet wegloopt van de pijn en het verdriet die hoort bij het verlies en het rouwproces. Breng de pijn en het verdriet juist ter sprake bij mensen die u vertrouwt. Delen van uw gevoelens zal vaak een krachtig middel blijken.

3. Aanpassen aan de omgeving zonder de overledene

Deze derde taak staat in het teken met het verder gaan met het grote verlies/gemis inclusief alle herinneringen. Mogelijk wordt het toekomstbeeld van de rouwende bijgesteld.

Belangrijk bij deze taak is het opbrengen van geduld voor het aanpassen en aanbrengen van vaardigheden die nodig zijn voor het aanpassen aan de omgeving zonder de overledene.

4. Opnieuw leren houden van de mensen en van het leven en het verlies een plaatsje geven

De vierde taak staat in het teken van de overledene op emotioneel vlak een plaats geven en de draad van het leven weer oppakken. Langzaam aan kan de emotionele energie die nodig was voor de rouw worden geïnvesteerd in andere zaken en relaties. De pijlen richten zich geleidelijk steeds meer op de toekomst.

Belangrijk om te beseffen is dat de taken tegelijkertijd aan bod kunnen komen, geen vaste volgorde hebben en kunnen terugkeren. Iemand die bezig is met taak vier kan mogelijk taak twee nog niet geheel hebben voltooid.

Kübler-Ross

Volgens voormalig Zwitsers psychiater Elisabeth Kübler-Ross, een pionier in de rouwverwerking en stervensbegeleiding, geldt er een rouwmodel van vijf fases, namelijk:

1. Ontkenning: gevoel van ongeloof en schok bij overlijden van iemand of het bericht dat iemand is overleden
2. Woede: na ontkenning zal er dikwijls een periode van woede en jaloezie aantreden. Dit wordt vooral op de omgeving geprojecteerd.
3. Onderhandeling: in de derde fase zal er vaak een gevoel van machteloosheid ontstaan waarin de rouwende persoon gaat twijfelen aan zichzelf en zijn omgeving. Wat als dit of dit anders was gegaan…
4. Depressie: naarmate de tijd verstrijkt, kan de fase van onderhandeling en woede overgaan in een sombere neerslachtige fase. Soms praat iemand zichzelf een schuldgevoel aan.
5. Aanvaarding: na het grote verdriet zal zich een fase voordoen van rust waarin zaken worden aanvaard en een plekje krijgen.

Emoties en gedrag

Tijdens het rouwproces kunnen er allerlei emoties in u opkomen, zoals verdriet, boosheid, angst, verwarring, jaloezie of schuld. Sommigen tonen mogelijk geen emoties van buiten, maar hebben van binnen te maken met een wirwar van gevoelens.

Rouw kan zich ook uiten in gedrag. Iemand kan zich bijvoorbeeld helemaal terugtrekken, opstandig zijn, zich volledig op het werk storten of veel drinken. Sommigen huilen niet, anderen juist heel veel.

Duur en verloop

Het rouwproces is pas voltooid als alle vier de taken zijn voltooid. Hoe lang dat duurt staat niet vast. Natuurlijk zijn er wel factoren die invloed hebben op het verloop en de omvang van het rouwproces.

• De cultuur en andere persoonskenmerken van de rouwende
• De omstandigheden van het overlijden
• De relatie van de rouwende met de overledene
• De mate van steun uit de omgeving
• Overige, eerdere verlieservaringen

Soorten rouw

Er zijn verschillende vormen van rouw. De omstandigheden van het overlijden spelen daarbij een centrale rol.

Rouw zonder overlijden

Een belangrijk misverstand is dat er niet gerouwd kan worden om iemand die nog leeft. Niets is minder waar. Denk aan iemand die een ongeneeslijke ziekte krijgt, in coma raakt of dement is. Het leven van zo’n persoon glipt onder uw voeten vandaan waardoor u ook in een rouwproces terecht komt.

Rouw na plotseling overlijden

Wanneer een dierbare onverwachts overlijdt, bijvoorbeeld na een ongeluk, kan het rouwproces complexere vormen aannemen. Dat komt omdat er geen afscheid genomen kan worden en het zeer moeilijk te beseffen is dat iemand opeens weg is. In één klap verandert er iets en dat kan hard aankomen. Sommige mensen zullen in het begin vooral in het onderbewustzijn ontkennen dat iemand er niet meer is. Ook kan er een schuldgevoel zijn, bijvoorbeeld als u de overledene al een tijdje niet meer had gesproken of te weinig aandacht gaf.

Ook bij rouw na plotseling overlijden is het belangrijk dat alle rouwtaken worden opgepakt. Steun uit de omgeving speelt een cruciale rol, omdat het zeer lastig is om een dergelijk verlies te verwerken. Professionele hulp en rouwbegeleiding kunnen in sommige situaties een goede uitkomst zijn.

Rouw na zelfdoding

Rouw na zelfdoding is eveneens een ontzettend complexe vorm van rouw. Dit komt omdat er allereerst geen afscheid genomen kan worden van de persoon zelf,  maar ook niet van het lichaam. Soms is alleen de kist het visuele bewijs is van het overlijden. Dat kan voor de nabestaanden voor een extra complicatie zorgen tijdens het rouwen.

Ook schuldgevoelens spelen vaak een belangrijke rol bij rouw na zelfdoding: “Had ik zijn/haar dood kunnen voorkomen?”, of: “Had ik maar geïnvesteerd in mijn relatie met hem/haar…”.

Bij deze vorm van rouw kunnen professionele begeleiding en contact met lotgenoten helpen bij de rouwverwerking. Sterker nog, professionele hulp wordt bij verlies na zelfdoding aangeraden.

Jaarlijks plegen zo’n 1600 Nederlanders zelfdoding waarbij gemiddeld 4 tot 6 mensen worden achtergelaten.

Rouw na een misdrijf

Het rouwproces na moord of doodslag is nog veel ingewikkelder dan rouw na plotseling overlijden. De nabestaanden worden namelijk betrokken bij tal van dingen, zoals: onderzoek van de politie, rechtszaken en aandacht van de media.

De rouwverwerking is dan ook alles behalve gemakkelijk. Sommigen komen daarom maar moeilijk toe aan het rouwproces zelf. Dit kan ook de oorzaak zijn van boosheid, ongeloof en wraakgevoelens. Bij rouw na een misdrijf wordt sterk aangeraden om gebruik te maken van slachtofferhulp, begeleiding en contact met lotgenoten.

Rouw bij een onvervulde kinderwens

Rouwen om iets dat er nooit zal zijn, is complex en vaak zeer intens. Het loslaten van een verlangen is niet te vergelijken met het loslaten van een overleden dierbare.

Toch is het rouwproces bij een onvervulde kinderwens op vergelijkbare wijze in te vullen als bij het overlijden van een dierbare.

Rouw na overlijden ouders

Ouders zijn mensen die men vanaf het begin van de geboorte heeft meegemaakt. Het overlijden van de ouders is dan ook iets ingrijpends. Zeker als de kinderen nog jong zijn. Het rouwproces bij kinderen is complex en hangt ook sterk af van de leeftijd van het kind. In de weeswijzer van Uitvaartverzekering.nl staat uitgebreide informatie over het rouwproces bij kinderen van verschillende leeftijden.

Rouw na ziekte

Het ziek zien worden en zien lijden van dierbare is op zich al een zeer moeilijke ervaring voor dierbaren. Het overlijden van iemand die (langdurig) ongeneeslijk ziek is, kan bij sommige mensen daarom een gevoel van opluchting bezorgen. Dat is volkomen normaal, want u beseft dat het lijden is gestopt. Na de fase van opluchting volgt echter snel het gevoel van verlies van een dierbare. Het is tekenend voor de start van het rouwproces.

Rouw bij verstandelijk gehandicapten

Het verliezen van een dierbare is voor verstandelijk gehandicapten zeer ingrijpend en tegelijkertijd ook moeilijk te begrijpen. Dat komt omdat de intelligentie van een verstandelijk gehandicapte, afhankelijk van de beperking, vergelijkbaar is met die van een (jong) kind. Net als bij jonge kinderen begrijpen de meeste verstandelijk gehandicapten daarom niet dat iemand na overlijden niet meer terugkomt.

Voor verstandelijk beperkten is het belangrijk dat zij het overlijden in verband kunnen brengen met herinneringen en ervaringen van de overledene. Ook het zien van het lichaam kan helpen, mits onder begeleiding.

Rouw bij verlies van een kind

Het verliezen van een (jong) kind is zo ingrijpend dat het eigenlijk niet in woorden is uit te drukken. Het rouwproces is dan ook zeer emotioneel complex en kan het leven van de nabestaanden compleet omgooien. Op deze pagina staat een uitgebreid dossier over het verliezen van een kind.

Rouw bij verlies van uw partner

Het overlijden van uw partner is zeer ingrijpend. U moet diegene missen waarmee u jaren heeft samengeleefd en de dagelijkse dingen deelde. Een groot deel van uw eigen leven was gebaseerd op de relatie die u had met uw partner. Het is daarom een verlies waarmee u iedere dag zal worden geconfronteerd. Toch gaat uw leven (in een andere richting) verder. U moet u er alleen invulling aan geven. Dat is niet eenvoudig.

Het is belangrijk om uzelf alle tijd te geven om het overlijden van uw partner op eigen wijze te verwerken. Ook kan het helpen om te realiseren dat uw partner altijd bij u zal blijven, zowel in uw hart als in uw hoofd. Tot slot is het belangrijk om steun te zoeken bij vrienden en familie.

Omgaan met rouw

Vrijwel iedereen wordt ooit in het leven geconfronteerd met de dood van een dierbare. Dit is een zeer ingrijpende gebeurtenis die een flinke (tijdelijke) impact kan hebben op het leven. Er bestaat echter geen juiste of perfecte manier van rouwen. Voor iedereen is rouwen anders.

Tips bij rouw

Toch zijn er mogelijk wel een aantal dingen die u kunnen helpen bij de rouw.

Hieronder een aantal tips:

• Onderdruk geen gevoelens: het uiten van gevoelens, bijvoorbeeld door te huilen, zorgt voor verlichting. Het onderdrukken daarentegen, zorgt juist dat u de dood van een dierbare niet goed kan verwerken.
• Neem de tijd: neem de tijd om te rouwen en uw emoties te verwerken.
• Rust goed uit: het rouwproces vergt veel van uw lichaam. Zorg daarom voor een goede nachtrust. Slaap genoeg, zelfs overdag als u moe bent.
• Praat met anderen: vertel anderen wat de overleden dierbare voor u heeft betekend, wat hij/zij tot stand heeft gebracht en hoe zij/hij was. Op deze manier krijgt u een helder beeld van de overledene en wordt het gemakkelijker om hem/haar een plaatsje te geven.
• Zoek afleiding en ontspanning: op sommige momenten is het fijn als u afleiding heeft en niet alleen thuis zit. Sporten of een hobby oppakken, leent zich uitstekend hiervoor. Onderneem iets en kom het huis uit.

Ook deze video kan u helpen bij het omgaan met rouw.

Omgaan met gevoelens en gedachten

Gevoelens en gedachten spelen een centrale rol bij het omgaan met het verlies van een dierbare. Voor sommigen is het lastig om hiermee om te gaan. Mirro biedt (voor zeven euro) een zelfhulpmodule aan met een aantal functionaliteiten:

• Het testen of (en waar) u in het rouwproces zit
• Tips en oefeningen om met gedachten en gevoelens om te gaan en dus op eigen kracht met de rouwverwerking aan de slag te gaan.
• Het testen of er verbetering te zien is in uw balans rondom het rouwproces.

De tool van Mirro is goedgekeurd door GGZ-professionals.

Steun

Als u merkt dat u zelfstandig niet goed kunt omgaan met het verlies en het rouwproces kunt u via verschillende kanalen (professionele) ondersteuning krijgen.

Bij een zeer ingrijpende gebeurtenis, bijvoorbeeld het plotseling verlies van een dierbare als gevolg van zelfdoding, een ongeval of misdrijf, wordt het aangeraden om professionele slachtofferhulp in te schakelen.

Klachten

Omgaan met verlies en het een plaats geven, zijn belangrijke zaken om de draad weer op te kunnen pakken. Het onderdrukken van gevoelens van rouw en verdriet is sterk af te raden. Dit kan namelijk leiden tot psychische en lichamelijke problemen.

Als u ernstige of langdurige lichamelijke klachten ondervindt gedurende het rouwproces, is het verstandig om naar uw huisarts te stappen. Voorbeelden van klachten zijn bijvoorbeeld dat u somber blijft of depressief wordt, u problemen heeft met eten en slapen of als u probeert de pijn van het verlies te onderdrukken met verdovende middelen en/of alcohol.

Steun bij verlies en rouw

De directe persoonlijke omgeving en de sociale kring kan een belangrijke rol vervullen bij de rouwverwerking. Dit kan bijvoorbeeld in de vorm van:

• Tonen van begrip en het bieden van een luisterend oor
• Vragen en interesse tonen in waar de nabestaande behoefte aan heeft. Misschien wil hij/zij een iets ondernemen, zoals een lange wandeling maken, shoppen of uitgaan.
• Praktische hulp (hulp in het huishouden, koken of oppassen)

Het delen van uw gevoelens richting uw omgeving kan een prettige manier zijn om uw emoties en herinneringen te structureren. Als u het gevoel heeft dat u extra steun nodig heeft bij de rouwverwerking, kan professionele hulp een uitkomst bieden.

Steun via lotgenoten

Ook contact met lotgenoten kan door velen als prettig worden ervaren. Het zijn verschillende lotgenotengroepen waar u uw verdriet kan delen en troost kan zoeken of bieden. De onderstaande organisaties helpen u verder met het lotgenotencontact:

Professionele hulp

Er zijn verschillende instanties en instellingen waar u voor begeleiding, hulp en vragen terecht kunt in het kader van het rouwproces, (praktische) problemen, het luchten van uw hart en tal van andere zaken. Hieronder komen ze één voor één aan bod.

Landelijk Steunpunt Rouw (LSR)

Het Landelijk Steunpunt Rouw ondersteunt nabestaanden en hun omgeving. Medewerkers van het steunpunt zijn bekend met de zakelijke en emotionele kant van rouw. Zo heeft het LSR een landelijk verwijsbestand met honderden gekwalificeerde aangesloten vrijwilligers en beroepskrachten. Met behulp van het verwijsbestand kunt u bijvoorbeeld een rouwtherapeut, rouwbegeleider of rouwzorger vinden in uw omgeving. Daarbij wordt onderscheid gemaakt tussen:

• Gecertificeerde rouw- en verliesbegeleiders (bij zwaar verdriet dat niet of nauwelijks draagbaar is)
• Rouw- en verliesbegeleiders (voor verdriet dat moeilijk draagbaar is)
• Rouwzorgers (voor verdriet dat redelijk draagbaar is)

Heeft u moeite met het vinden van een geschikte begeleider? Dan kunt u ook terecht bij het Centrum voor Verlies en Rouw via:

• 033 461 68 96 (bereikbaar op maandag, dinsdag, donderdag en vrijdag, tussen 9 en 12).

In de Wolken (gespecialiseerd in kinderen en jongeren)

De organisatie ‘In de Wolken‘ richt zich op diverse verliessituaties. Zij zijn met name gespecialiseerd in kinderen en jongeren.

Humanitas bij eenzaamheid

Speciaal voor mensen die zich na verlies eenzaam voelen is er de stichting Humanitas. Via het luisterend oog kunt u anoniem contact zoeken en uw verhaal delen met een vrijwilliger.

Rouwchat

Via de website van Rouwinformatie.nl kunt u, ongeacht uw leeftijd of achtergrond, anoniem chatten met vrijwilligers over het verlies van een dierbare. Indien nodig kan de vrijwilliger u verwijzen naar een instantie die u verder kan helpen. In sommige gevallen blijkt het echter al genoeg om uw hart te luchten en antwoord te krijgen op vragen.

Nabestaanden café

Op veel plaatsen in Nederland zijn cafés waar nabestaanden en lotgenoten met elkaar in contact kunnen treden. Veel mensen vinden namelijk steun in het bespreken van het rouwproces. De meeste nabestaande cafés zijn verbonden aan een uitvaartcentrum. Via Google of Google Maps vindt u eenvoudig een nabestaande café in uw omgeving.

Stichting TrösT

Stichting TrösT wil een ontmoetingsplaats zijn voor mensen, die met verlies door de dood te maken hebben. Zij bieden een plek, waar sterfelijkheid, dood en rouw aandacht krijgen.

Huisarts

Voor lichamelijke en psychische klachten bij verlies/rouw is de huisarts het eerste aanspreekpunt. Hij/zij kan u indien nodig doorverwijzen naar de geestelijke gezondheidszorg (bijvoorbeeld een psycholoog), een arts, of een therapeut. Verder kan de huisarts medicatie voorschrijven.