Simone (64) ging van 134 kilo naar 84 kilo. ‘Ik was verslaafd aan chips. Als ik die nu zie, krijg ik rillingen’

Snackbar of moestuin? Wie wint in een achterstandswijk? Op het Waterlandplein in Amsterdam-Noord zit huisarts ­David Koetsier in zijn rookvrije straat met moestuin verstopt achter een winkelcentrum met vijf snackbars, een ijssalon en een cannabiswinkel.

8.30 Op zijn spreekuur komt een Bulgaarse (47) met obesitas binnen, die een tweede knieoperatie krijgt. Koetsier wil haar op een beweegprogramma. “Daar zat ik vorig jaar al op, toen kwam corona. Ik fitness maar ­alles is dicht”, zegt zij.

In de zwakste wijken bevinden zich de meeste fastfoodwinkels, die de meestal toch al te zware bewoners vaker in verleiding brengen. Het is moeilijk een kind gezond op te voeden in een obesogene omgeving, weet Karien Stronks. Zij is hoogleraar volksgezondheid aan de Amsterdam Universitair Medische Centra. “Het voedselaanbod in Amsterdam is voor 80 procent ­ongezond. Er is meer fastfood dan ooit.” 

Stronks promoveerde in 1997 op het verband tussen gezondheidsverschillen en ongelijkheid in onderwijs en inkomen. Sinds haar promotie is de gezondheidskloof – de zes à zeven jaren die mensen met een lage opleiding eerder sterven dan hoogopgeleiden – niet kleiner geworden. Hoe kan dat?

“Iedereen noemt het onacceptabel, maar in de praktijk verandert er door onder andere ideologische partijverschillen niets”, stelt Stronks. “Zelfs in het Nationaal Preventie­akkoord uit 2018, dat roken en overgewicht bestrijdt, staan geen maatregelen die specifiek gericht zijn op lagere inkomensgroepen. Het is bekend dat van de gebruikelijke – op het individu gerichte – voorlichting juist hogeropgeleiden profiteren. We weten dat je voor lageropgeleiden andere dingen moet doen. Maar het gebeurt niet.”

Niet louter eigen schuld

Recent stelde ook de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving dat het huidige beleid te eenzijdig op individuen focust. “De complexe ­ongelijkheid achter gezondheidsverschillen overstijgt wat iemand zelf kan ondernemen.” Met andere woorden: het is niet louter ‘hun’ eigen schuld dat ze te dik zijn, niet van het roken afkomen of vaker aan corona overlijden.

Hoe kunnen hoogopgeleide ­beleidsmakers ‘hen’ wel helpen? De vier grote steden en Ede hebben staatssecretaris Paul Blokhuis (preventie) gevraagd om juridische maatregelen om het fastfoodaanbod te reguleren. Het is zinvol om de leefomgeving ­erbij te betrekken, weet Stronks. “Voer daarom eindelijk de suikertaks in. Dat werkt. De btw op groente en fruit is verhoogd. Afschaffen is beter.”

De meeste gezondheidsschade komt van roken; overgewicht is nummer twee. Stronks: “De helft van de mannen met een vmbo-­opleiding rookt nog, stoppen mislukt bij hen vaker. De afgelopen decennia is bij hoogopgeleiden roken juist sterk afgenomen.” 

Laagopgeleiden hebben meer baat bij langlopende, intensieve begeleiding in groepen, waar je het hele jaar kunt instromen, zonder extra kosten. Juist die wordt weinig aangeboden, of niet vergoed door de zorgverzekeraar, vult huisarts  Koetsier haar aan.

Meer ambitie

De Waterlandpleinbuurt is een achterstandswijk met een gemiddeld inkomen van 19.400 euro. 53 procent van de inwoners heeft overgewicht, 27 procent rookt en 60 procent heeft een migratieachtergrond, aldus de gemeente. In Oud-Noord heeft bijna de helft van de jeugd geen startkwalificatie voor de arbeidsmarkt. Er zijn relatief veel psychiatrische problemen, waarvoor onvoldoende hulp is. Alle problematiek komt aan bod bij huisarts Koetsier.

8.50 Een 30-jarige man van Turkse komaf wil een verwijzing voor therapie. “Weet je dat er een lange wachttijd is?”, vraagt Koetsier. 

9.30 Een man (32) met Marokkaanse wortels is bezorgd om zijn oudere zus die ruziet met de buren. Koetsier: “Zij heeft in mij geen vertrouwen maar wil toch geen andere huisarts.” Voor het grijze gebied van psychiatrische klachten heeft de GGD een meldpunt. “Zij gaan contact ­leggen.”

Koetsier haalde in 2018 het nieuws toen hij de eerste rookvrije straat van Nederland realiseerde, voor zijn eigen praktijkdeur. Ook wist hij de ponten over het IJ rookvrij te krijgen. Hij is lid van Amsterdams Rookalarm, zorgverleners die de gemeente stimuleren actiever te worden. 

De huisarts snakt naar meer ambitie van de overheid: “Ik kan individuen beïnvloeden, maar voorkómen van roken en obesitas, dat is een taak voor de overheid. Australië en Nieuw-Zeeland zijn veel verder omdat zij een gezamenlijk doel stellen. Zij verboden roken op stranden en in parken, terwijl wij aanhikken tegen een rookverbod op terrassen. Daar kost een pakje sigaretten rond de 20 euro. Hier is preventie het ding van Paul Blokhuis, en krijgt hij bovendien te weinig geld. In IJsland, Nieuw-Zeeland en Australië rookt nog maar 12 à 13 procent van de bevolking, hier 23.”

9.00 een obese metrobestuurder (51) heeft vaak hoofdpijn en wil medicijnen voor zijn hoge bloeddruk. Koetsier: “We kunnen beter bekijken wat jij zelf kunt beïnvloeden”. De man is bang, zijn broer heeft wel bloeddrukpillen, zijn moeder diabetes. “Sta je ervoor open om te gaan afvallen?” Antwoord blijft uit. “Het kost tijd om iemand mee te krijgen”, licht Koetsier later toe.

In zijn Waterlandpleinbuurt is het aantal diabeten twee keer zo hoog als het Nederlandse gemiddelde. Koetsier ziet witte leerlingen uit zijn buurt naar hun school in Zuid fietsen. Allochtone scholieren pakken de bus. “Sport moet voor alle leerlingen de norm worden. In IJsland krijgen leerlingen jaarlijks een vrijetijdspas van 400 euro voor sport en cultuur. Hier is een financiële sportbijdrage mogelijk, maar vormt het papierwerk een hoge drempel.”

10.35 een obese Egyptische (54) heeft pijn van spataderen. Koetsier schrijft hoge steunkousen voor.

Het frustreert de huisarts dat hij vaak stukloopt op gemeentelijke bureaucratie. Een voorbeeldje? Zijn idee voor een fastfoodverbod rond scholen. “Daar gaat economische ­zaken over”, luidde het antwoord. “Als Amsterdam – waar nog 27 procent rookt, en de helft te dik is – gezond wil worden, moet dat bij elke gemeenteafdeling prioriteit krijgen.” Betere preventie voor kwetsbare groepen vereist structureel overleg tussen zorgverleners, GGD en wethouder, zegt Koetsier, ‘ook dat gebeurt niet’.

Proeftuin

Bijzonder te spreken is Koetsier over het experimentele platform ‘Gezond Noord’ van maatschappelijke dienstverlening Doras. Hij noemt het grensverleggend omdat Els Annegarn (64) er dagelijks een band smeedt tussen driehonderd kwetsbare bewoners (deels licht verstandelijk beperkt), huisartsen, ziekenhuizen en geestelijke zorg. “Onze klanten missen veel informatie. Zij denken dat een positieve coronatest betekent dat ze overal naartoe mogen. Of dat je bij een avondklok om 21.00 uur de deur uit mag”, zegt Annegarn op haar werkplek in Noord.

Haar initiatieven lopen uiteen van een beweeg-app, een gezond-eten-app, gezondheidswedstrijdjes, beweegmaatjes, loopgroep Noorderpark, en inzet van ‘ambassadeurs’: gewone noorderlingen die anderen helpen. Haar telefoon zingt, trilt en piept de hele week door.

“De lijnen moeten kort zijn. Als een huisarts mij vraagt: ‘Bel jij Jenny?’, dan vertelt zij ook dat ze door haar diabetes binnenblijft. Als zij vier keer niet op onze afspraak komt, ga ik de vijfde keer daarheen. Toen bleek dat Jenny al maanden zonder leefgeld zat en huilend vertelde dat ze niet meer in haar broek paste. Daarom durfde ze het huis niet uit. Dan heb ik een potje om een broek te kopen”, vertelt Annegarn. Eind 2019 kwam minister Hugo de Jonge op bezoek. “Hij zei dat Gezond Noord de film is waarvan zijn ministerie nog steeds het scenario schrijft.”

Het geheim waarmee ze steeds meer noorderlingen trekt die best hulp kunnen gebruiken, is de ‘presentiemethode’. “Veel aandacht geven,  nieuwsgierig zijn, en aansluiten op iemands behoefte. Vragen waarvan iemand blij zou worden.”

Zo doet ze het ook met haar groep Gewichtige Dames. Die houden niet van baantjes trekken, schamen zich in badpak. “Maar met een muziekcoach gaan ze als bommetjes te water.” Dat Annegarn toevallig bij de 55+-categorie wereldkampioen 100 kilometer hardlopen werd (10 uur en 36 minuten), schrikt door haar opstelling niemand met overgewicht af. “Ik zoek iemands kracht. Je mag terugvallen, je mag hier zijn wie je bent. Het gaat om vertrouwen, niet om het goed of slecht doen. We lachen veel, en wijzen nooit met de vinger.”

Goeie prikkels

Gezond Noord geeft goeie prikkels, bevestigt Graciella van der Kust (44) die vanwege reuma veel pijn heeft. “Ik zat in zo’n negatieve spiraal, daar heeft Els mij uitgehaald. Nadat ik de dokter bezocht, stond ze dezelfde middag voor mijn deur. Nu beweeg ik elke dag. Soms gaat het mis met gezond eten, dat blijft een gevecht, maar dan pak ik het weer op.” Van der Kust is team battle captain geworden: acht dames die met hun team punten verzamelen met goed eten en bewegen. Van deze ­health battle wil Annegarn in maart naar een buurt battle: “Een 80+-groep, ex-coronapatiënten, een hele straat.” “Een groep met christenen en een groep met moslims”, vult Van der Kust aan. “Zo motiveert de buurt elkaar om te bewegen en kweek je cohesie.”

Mensen die bij ons komen hebben geen geld, weet Annegarn. “Laat staan voor sport.” Waar huisarts Koetsier een jongeren-activiteitenpas bepleit, wil zij een fonds voor volwassenensport. “Zodat je een jaar lang ergens kunt tennissen of zwemmen.” Andere tips: pas je taalgebruik aan, hou het leuk en simpel, maak makkelijke filmpjes.”

Er zijn in het hele land goede initiatieven zoals Gezond Noord, zegt hoogleraar Stronks. Zet dat zoden aan de dijk? “Het helpt individuen. Maar het is te kleinschalig om gezondheidsverschillen te verkleinen. Daarvoor moeten we de achterliggende ongelijkheid aanpakken.” Hoe is haar stemming? “Het frustreert me hoe weinig maatschappelijke impact alle onderzoek heeft.” Toch is ze optimistischer dan vijf jaar terug: “Er komt eindelijk meer aandacht voor maatregelen die wél helpen.”

Lees ook:

De hardnekkige achterstand van Amsterdam-Osdorp

Van prachtwijk tot ontwikkelbuurt. Het jargon van de overheid verandert, maar sommige buurten van Amsterdam-Osdorp liggen er al twintig jaar onveranderd treurig bij. Nu ligt er weer een nieuw actieplan, maar gaat dat helpen?